Water is de bron van alle leven en dus ook van de landbouw. Zonder water, geen gewassen. In Vlaanderen zijn we gezegend met een gematigd klimaat. Het wordt zelden ijskoud of snikheet, en de regenval is gelijkmatig verdeeld over het jaar. Maar ook bij ons voelen we de klimaatverandering. Het wordt warmer en de winters worden natter. Dat maakt landbouw alsmaar uitdagender.
Zo werd in Vlaanderen vorig jaar een tiende van de aardappelen niet geoogst omdat het vanaf half oktober haast onophoudelijk bleef regenen en men het veld niet op kon. De genadeslag kwam er met de vorst in januari. Ook in de bieten en de groenten was het doffe ellende. In 2022 hadden telers dan weer te maken met extreme droogte, die erkend werd als ramp. Kortom, van het ene uiterste naar het andere.
Mitigatie én adaptatie
Op Wereldwaterdag is het goed even stil te staan bij de cruciale rol van water in de landbouw van de toekomst. Klimaatmitigatie is en blijft essentieel, maar ook adaptatie mag niet achterblijven. Zoals wel vaker bij complexe uitdagingen, is er niet één mirakeloplossing om ons te wapenen tegen het veranderende klimaat. Wel kunnen we vanuit verschillende invalshoeken maatregelen nemen die elkaar aanvullen en versterken.
Het bufferen van hemelwater beschermt ons tegen zowel waterschaarste als watersnood. Regen opvangen, vasthouden en laten infiltreren wanneer die overvloedig valt, om dat water weer in te zetten in droge periodes. Dat is de essentie. Dat kan met infrastructuurwerken op verschillende schalen, zoals grote regionale waterbekkens of lokale hemelwateropslag op het landbouwbedrijf. Je ziet ook alsmaar vaker samenwerkingen tussen sectoren. Bedrijven leveren her en der opgevangen regenwater voor landbouw en natuur.
Ook op het veld kan water gebufferd worden door slim bodembeheer. De bodem is als een spons die water kan opslaan voor droge periodes. Dat waterhoudend vermogen kan worden verbeterd door de principes van conserveringslandbouw toe te passen: verminderde bodemverstoring (niet ploegen), gewasdiversificatie en een permanente bodembedekking met levende planten of gewasresidu’s.
Daarnaast verbeteren deze technieken de gezondheid, vruchtbaarheid, structuur en het microbieel leven in de bodem en de weerstand tegen erosie. Een goede bodemstructuur zonder verdichting zorgt voor een betere infiltratie. Deze technieken helpen bovendien meer koolstof in de bodem op te slaan. Zo dragen ze niet enkel bij tot klimaatadaptatie maar ook klimaatmitigatie. Dit kan aangemoedigd worden in carbon farming verdienmodellen.
We zien ook beloftevolle pilootprojecten in Vlaanderen met peilgestuurde drainage en subirrigatie (irrigatie vanonder via drainagebuizen) om water op en rond het veld te bufferen. Op grotere schaal heeft het concept van ASR (Aquifer Storage en Recovery) veel potentieel als ‘winterzomerbatterij’. Dit is een waterbeheertechniek waarbij water in de diepe ondergrond wordt geïnjecteerd en opgeslagen in natte periodes, om het terug te winnen bij droogte. Waar geïrrigeerd wordt is het zaak om die irrigatie slim te sturen en te werken met spaarzame technieken.
Ook hergebruik is een deel van de oplossing. Industrieel afvalwater wordt alsmaar vaker gezuiverd en opgewaardeerd tot irrigatiewater, proceswater of zelfs drinkwater. Op die manier wordt de druk op ons kostbare grond- en oppervlaktewater verlicht. Zo zuivert diepvriesgroentenverwerker Ardo z’n proceswater tot irrigatiewater voor de omliggende landbouw.
De Blue Deal is de overkoepelende strategie die Vlaanderen weerbaarder moet maken tegen droogte en wateroverlast. Dat uit zich in honderden projecten. Natuur vernatten, waterlopen weer laten meanderen of openleggen, het waterbergend vermogen van valleigebieden herstellen. Ook ontharding is cruciaal. Nog steeds verdwijnt elke dag de oppervlakte van 10 voetbalvelden onder beton, al neemt de snelheid waarmee er nog verharding bijkomt stilaan af. Waterbeleid is als een logge tanker die je maar langzaam keert, maar de kentering lijkt ingezet.
Gewassen veredelen om ze efficiënter met water te laten omgaan en ze weerbaarder te maken tegen hitte-, droogte- en zoutstress is een onmisbaar stuk van de puzzel. Nieuwe genoomtechnieken (NGT’s) kunnen dit proces versnellen. Er wordt ook onderzoek gedaan naar voor ons minder vertrouwde gewassen die minder dorstig zijn, zoals sorghum, maar dan moet de hele keten meewillen.
Verbetering waterkwaliteit
Naast waterbeschikbaarheid is ook waterkwaliteit van belang. In de landbouw kunnen af- en uitspoelende meststoffen en bestrijdingsmiddelen het oppervlakte- en grondwater verontreinigen. Er is nog winst te boeken op het vlak van efficiëntie. Voor beide inputs gaat het erom de juiste dosis toe te dienen op de juiste plaats en op het juiste moment.
Bemesting die wordt aangebracht, moet zoveel mogelijk effectief door het gewas worden opgenomen. Gefractioneerde toediening, betere modellen van gewasnoden en mineralisatie, betere controle over snelheid van vrijgave, nitrificatieremmers, preciezere toediening, noem maar op. Ze kunnen allen bijdragen tot een betere bemestingsefficiëntie. Het onderzoek staat niet stil en werkt op alle fronten.
Wat gewasbescherming betreft gaat het erom middelen te gebruiken met een gunstiger milieuprofiel en ze preciezer toe te passen. Het huidige middelenpakket spoelt alsmaar minder uit en breekt sneller af in het milieu. Door gebruik te maken van gewassensoren, beslissingsondersteuning, ziektemodellen en slimme spuittoestellen, kan men zowel het aantal toepassingen als de toegepaste dosis terugdringen. Landbouwers worden ook steeds beter opgeleid en ondersteund om gebruik te maken van systemen die vervuiling tegengaan, zoals vul- en spoelplaatsen, gesloten vulsystemen en driftreductie. Zo wordt nodeloze belasting van de omgeving vermeden.
Waterbuffering, waterkwaliteit, veredeling en aangepaste landbouwtechnieken. Een sterk landbouwbeleid en een even sterk natuurbeleid. Landbouw maakt nu eenmaal deel uit van de open ruimte, en grondwater stopt niet aan de perceelsgrens. Technologie en op natuur gebaseerde oplossingen. We hebben ze allemaal nodig om ons klaar te maken voor de toekomst. Met deeloplossingen gaan we het niet redden. Wanneer een sterke overheid en een betrokken landbouwsector de handen in mekaar slaan, is die geïntegreerde aanpak absoluut mogelijk.